Phần giới thiệu nghiên cứu khoa học là chương đầu tiên và quan trọng nhất, đóng vai trò xác lập tính logic, sự cần thiết và hướng đi cho toàn bộ công trình nghiên cứu. Một phần giới thiệu đạt chuẩn không chỉ dừng lại ở việc trình bày lý do, mà phải chứng minh được giá trị thực tiễn và khoa học thông qua việc xác định vấn đề, chỉ ra khoảng trống nghiên cứu và thiết lập hệ thống câu hỏi đo lường chính xác.
Thực tế cho thấy, nhiều nhà nghiên cứu gặp khó khăn trong việc phân biệt giữa “bối cảnh” và “lý do”, dẫn đến việc đề tài thiếu tính thuyết phục ngay từ đầu. Bài viết này sẽ cung cấp quy trình chuẩn mực để xây dựng phần giới thiệu chặt chẽ, từ tư duy xác định vấn đề đến kỹ thuật xây dựng bảng câu hỏi chi tiết.
Xây dựng bối cảnh nghiên cứu khoa học (Lý do chọn đề tài)
Bối cảnh nghiên cứu là nền tảng để dẫn dắt người đọc vào vấn đề chính. Mục tiêu của phần này là trả lời câu hỏi cốt lõi: “Tại sao nghiên cứu này cần thiết phải thực hiện ngay lúc này?”. Việc xây dựng bối cảnh cần dựa trên hai yếu tố chính: tính cấp thiết từ thực tiễn và tổng quan tình hình nghiên cứu hiện tại.
Tính cấp thiết của đề tài
Tính cấp thiết phản ánh “nỗi đau” hoặc nhu cầu bức thiết từ thực tế xã hội hoặc hoạt động doanh nghiệp. Đối với các đề tài nghiên cứu kinh tế – quản trị, tính cấp thiết thường xuất phát từ những biến động thị trường, sự thay đổi hành vi người tiêu dùng hoặc những thách thức trong vận hành.
Ví dụ: Thay vì viết chung chung “TikTok đang phát triển”, hãy viết: “Theo báo cáo của Reputa năm 2023, TikTok Shop đã chiếm 20% thị phần thương mại điện tử tại Việt Nam, buộc các doanh nghiệp bán lẻ truyền thống phải tái cấu trúc kênh phân phối để tồn tại.”
Tổng quan tình hình nghiên cứu
Đây là bước sơ khởi của lược khảo tài liệu. Bạn cần điểm qua các nghiên cứu trước đây đã làm được gì và chưa làm được gì liên quan đến chủ đề. Việc này giúp định vị nghiên cứu của bạn trong dòng chảy tri thức chung, tránh sự trùng lặp và khẳng định tính kế thừa khoa học.
Xác định vấn đề nghiên cứu khoa học (Research Problem)
Xác định đúng vấn đề nghiên cứu là yếu tố quyết định 50% sự thành công của đề tài. Một sai lầm phổ biến là sự nhầm lẫn giữa “Vấn đề quản trị” và “Vấn đề nghiên cứu”.
- Vấn đề quản trị (Management Problem): Là các triệu chứng thực tế mà doanh nghiệp hoặc xã hội đang gặp phải (Ví dụ: Doanh thu sụt giảm, nhân viên nghỉ việc nhiều, độ hài lòng khách hàng thấp).
- Vấn đề nghiên cứu (Research Problem): Là nhu cầu về thông tin hoặc kiến thức cần tìm ra để giải quyết vấn đề quản trị đó (Ví dụ: Xác định các yếu tố tác động đến quyết định nghỉ việc của nhân viên Gen Z).
Một phát biểu vấn đề nghiên cứu chuẩn xác cần cô đọng, súc tích và thể hiện rõ sự mâu thuẫn cần giải quyết. Không nên mô tả lan man, hãy tập trung vào bản chất của mối quan hệ giữa các biến số cần làm rõ.
Khoảng trống nghiên cứu khoa học
Để chứng minh tính mới (Novelty) và sự đóng góp của đề tài, tác giả bắt buộc phải chỉ ra được khoảng trống nghiên cứu khoa học (Research Gap).
Gap nghiên cứu khoa học là gì?
Gap nghiên cứu (hay Gap nghiên cứu khoa học) là những vấn đề, khía cạnh hoặc phạm vi mà các nghiên cứu trước đây chưa thực hiện, thực hiện chưa đầy đủ hoặc kết quả còn gây tranh cãi. Việc lấp đầy khoảng trống này chính là nhiệm vụ của nghiên cứu hiện tại.
3 loại khoảng trống nghiên cứu phổ biến
Việc xác định rõ loại gap sẽ giúp định hướng phương pháp nghiên cứu phù hợp:
- Khoảng trống về bằng chứng thực nghiệm: Các nghiên cứu trước đây đã có kết quả, nhưng kết quả đó có thể không còn đúng trong bối cảnh hiện tại (ví dụ: thị trường Việt Nam sau đại dịch) hoặc có sự mâu thuẫn giữa các kết quả nghiên cứu trước đó.
- Khoảng trống về kiến thức: Đây là những lĩnh vực chưa từng được khám phá hoặc lý thuyết chưa giải thích được hiện tượng mới phát sinh.
- Khoảng trống về thực tiễn: Lý thuyết đã có, nhưng chưa được ứng dụng cụ thể để giải quyết một vấn đề thực tế tại một ngành nghề hoặc địa phương cụ thể.
Thiết lập Mục tiêu và Câu hỏi nghiên cứu khoa học
Sau khi xác định được vấn đề và khoảng trống, bước tiếp theo là định hướng đích đến thông qua mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu.
Mục tiêu nghiên cứu khoa học
Mục tiêu nghiên cứu là những gì bạn cam kết sẽ đạt được sau khi hoàn thành công trình. Hệ thống mục tiêu bao gồm:
- Mục tiêu chung: Tuyên bố bao quát về đích đến cuối cùng của nghiên cứu (Ví dụ: Đề xuất giải pháp nâng cao lòng trung thành của khách hàng).
- Mục tiêu cụ thể: Là các bước nhỏ để đạt được mục tiêu chung (Ví dụ: Xác định các yếu tố ảnh hưởng; Đo lường mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố; Kiểm định sự khác biệt theo nhân khẩu học).
Câu hỏi nghiên cứu khoa học
Câu hỏi nghiên cứu (Research Questions) là sự chuyển hóa của mục tiêu cụ thể thành dạng câu hỏi nghi vấn. Có mối liên hệ mật thiết 1-1 giữa mục tiêu và câu hỏi. Câu hỏi nghiên cứu phải đảm bảo tính khả thi, đo lường được và bám sát vào vấn đề nghiên cứu đã xác định.
Ví dụ:
- Mục tiêu: Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến ý định mua hàng.
- Câu hỏi: Những yếu tố nào ảnh hưởng tích cực đến ý định mua hàng của người tiêu dùng tại TP.HCM?
Xây dựng công cụ thu thập dữ liệu: Bảng câu hỏi
Bảng câu hỏi là công cụ cụ thể hóa các câu hỏi nghiên cứu thành dữ liệu định lượng. Một bảng câu hỏi chất lượng phải đảm bảo thu thập đúng và đủ thông tin cần thiết, đồng thời loại bỏ các sai số do người trả lời thiếu tập trung.
Cấu trúc chuẩn của một bảng câu hỏi khảo sát
Một bảng câu hỏi khảo sát tiêu chuẩn thường bao gồm 3 phần chính:
- Phần giới thiệu: Nêu mục đích khảo sát và cam kết bảo mật thông tin.
- Phần nội dung chính: Các câu hỏi đo lường các biến nghiên cứu (Thang đo).
- Phần thông tin cá nhân: Thu thập dữ liệu nhân khẩu học (Tuổi, thu nhập, nghề nghiệp).
Câu hỏi gạn lọc (Screening Questions)
Câu hỏi gạn lọc đóng vai trò như một “màng lọc” để đảm bảo đối tượng tham gia khảo sát đúng với mẫu mục tiêu. Chúng thường được đặt ngay đầu bảng hỏi. Nếu người trả lời không thỏa mãn điều kiện, khảo sát sẽ kết thúc ngay lập tức để tránh làm nhiễu dữ liệu.
- Ví dụ: Nếu nghiên cứu về hành vi mua sắm tại Shopee, câu hỏi gạn lọc sẽ là: “Bạn đã từng mua hàng trên Shopee trong 6 tháng qua chưa?”. Nếu câu trả lời là “Chưa”, người đó sẽ dừng khảo sát.
Câu hỏi nghịch đảo
Câu hỏi nghịch đảo (hay câu hỏi đảo chiều) là kỹ thuật dùng để kiểm tra độ tập trung và tính trung thực của người trả lời. Đây là dạng câu hỏi có nội dung trái ngược với ý nghĩa của thang đo gốc.
- Ví dụ: Trong thang đo “Sự hài lòng”, thay vì hỏi “Tôi thích dịch vụ này”, bạn có thể thêm câu: “Tôi cảm thấy khó chịu khi sử dụng dịch vụ này”. Nếu người trả lời đánh giá cao cả hai câu, dữ liệu của người đó có dấu hiệu không đáng tin cậy và cần được xem xét loại bỏ.
- Lưu ý: Cần sử dụng câu hỏi nghịch đảo thận trọng và hạn chế số lượng để tránh gây bối rối cho người trả lời, dẫn đến sai số không mong muốn.
Viết phần giới thiệu nghiên cứu khoa học là một quy trình logic chặt chẽ, bắt đầu từ việc xây dựng bối cảnh để làm nổi bật tính cấp thiết, xác định chính xác vấn đề nghiên cứu, tìm ra khoảng trống nghiên cứu (Gap) để đóng góp giá trị mới, và cuối cùng là cụ thể hóa thành mục tiêu và bảng câu hỏi đo lường.
Tính trung thực và logic là hai yếu tố cốt lõi tạo nên uy tín (Trust) của một công trình khoa học. Việc tuân thủ quy trình này không chỉ giúp đề tài của bạn thuyết phục hơn trước hội đồng phản biện mà còn đảm bảo dữ liệu thu thập được có giá trị thực tiễn cao cho hoạt động quản trị doanh nghiệp.Hy vọng những chia sẻ chuyên sâu về phương pháp nghiên cứu từ Nguyễn Thanh Phương sẽ là kim chỉ nam hữu ích, giúp bạn xây dựng được những đề tài khoa học chất lượng và đáng tin cậy.
